Romuald Rajs "Bury" to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci powojennego podziemia niepodległościowego. Wspólnie z podległymi mu żołnierzami i na rozkaz wyższych dowódców w styczniu i lutym 1946 r. spacyfikował kilka prawosławnych wsi nieopodal Bielska Podlaskiego. Partyzanci - jak ustalił pion śledczy IPN w Białymstoku - zamordowali 79 cywilów, w tym kobiety i dzieci.
Do tej pory uznawane były ustalenia pionu śledczego IPN, który stwierdził, że działania te były skierowane przeciwko "określonej grupie osób, które łączyła więź oparta na wyznaniu prawosławnym i związanym z tym określaniu przynależności tej grupy osób do narodowości białoruskiej". "Reasumując, zabójstwa i usiłowania zabójstwa tych osób należy rozpatrywać jako zmierzające do wyniszczenia części tej grupy narodowej i religijnej, a zatem należące do zbrodni ludobójstwa" - podał w konkluzji śledztwa prokurator IPN. Jednak w opublikowanym w poniedziałek komunikacie (pod którym nikt się nie podpisał) ustalenia te zakwestionował sam Instytut. Czytamy w nim, że "w świetle najnowszych badań naukowych informacje z ustaleń końcowych śledztwa w sprawie Burego w wielu obszarach są wadliwe".
Komunikat IPN o "Burym" i... konsternacja
Treścią poniedziałkowego komunikatu zaskoczeni byli m.in... sami prokuratorzy z IPN. - Przypominam, że postanowienie o umorzeniu śledztwa jest prawomocne, a ustalenia końcowe nie uległy zmianie. Treść opublikowanego w poniedziałek komunikatu nie była konsultowana z pionem śledczym, a jego ogłoszenie odbyło się bez naszej wiedzy - przekazał nam prokurator Dariusz Olszewski, zastępca naczelnika pionu śledczego IPN w Białymstoku (prowadził przed laty śledztwo w sprawie "Burego" i jego żołnierzy z Narodowego Zjednoczenia Wojskowego).
Jako że komunikat, podważający tezy z prokuratorskiego śledztwa, był anonimowy, poprosiliśmy IPN o informację, kto był jego autorem. To dr Kazimierz Krajewski i Michał Ostapiuk, czyli autorzy artykułu i książki, na które w komunikacie powołano się jako na źródło naukowych ustaleń. - Przecież to jest kompletny absurd. W IPN mówi się o tym, że po prostu zrobiono darmową promocję tej nowo wydanej książce Ostapiuka. Nikt niestety nie przewidział, jakie mogą być tego skutki - mówi nam anonimowo historyk, wciąż związany z Instytutem Pamięci Narodowej.
Zapytaliśmy IPN, czy prezes Jarosław Szarek wiedział, że jego instytucja oficjalnie opublikuje komunikat dotyczący brutalnej zbrodni dokonanej na Białorusinach i podważy w nim ustalenia śledztwa. Nie odpowiedziano nam jednak na to pytanie wprost. "Komunikat stanowi informację IPN o najnowszym stanie badań historyków nad tematem. Zamieszczony został według wewnętrznych ustaleń" - przekazał nam Adam Lewandowski z Biura Informacji i Komunikacji Społecznej IPN.
Komunikat bez mocy prawnej
Dr Krzysztof Persak z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, który przez kilkanaście lat pracował w Instytucie Pamięci Narodowej - był m.in. dyrektorem Biura Prezesa IPN - przyznaje, że nigdy nie było takiej praktyki, by komunikatem prasowym czy anonimowym oświadczeniem odpowiadać na wyniki prokuratorskiego śledztwa. - Prokurator przed laty poczynił ustalenia faktyczne i dokonał oceny prawnej tych wydarzeń, oceniając to jako ludobójstwo. Potem sąd w Białymstoku to postanowienie utrzymał w mocy. I tylko ono funkcjonuje w obrocie prawnym, niezależnie od tego, czy z opinią prokuratora się zgadzamy, czy też nie - mówi dr Persak. - Jeśli ktoś chciałby na nowo się tym zająć, to robi się to w ten sposób, że powinno zostać podjęte na nowo śledztwo, dokonane nowe ustalenia i na ich podstawie - nowa ocena prawna i nowe postanowienie. To wynika z Kodeksu postępowania karnego - dodaje nasz rozmówca.
Zapytaliśmy IPN o tę kwestię, a konkretnie o to, czy w myśl Ustawy o IPN badania naukowe mogą stanowić podstawę do podważenia lub zaprzeczenia wynikom śledztwa, a jeśli tak, to na podstawie jakiego przepisu. Tu poinformowano nas, że IPN na razie nie odpowie na to pytanie. "W pełni odpowiemy na nie w późniejszym terminie" - napisał Adam Lewandowski, dodając jednak rzecz niezwykle istotną, że "komunikat nie ma mocy prawnej".
- Nie może mieć mocy prawnej. Postanowienie o zamknięciu prokuratorskiego śledztwa nie może zostać zmienione anonimowym dokumentem. To nie ma nic wspólnego z państwem prawa - mówi nam historyk profesor Rafał Wnuk, od lat zajmujący się tematyką powojennego podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego, wieloletni pracownik IPN.
Zdaniem profesora Wnuka, autorzy komunikatu nie dokonali odkrycia żadnych nowych faktów, a jedynie inaczej zinterpretowali znaną już wiedzę, choć i ta interpretacja nie jest nowa. - Ci autorzy już wiele lat temu dowodzili, że za działaniami "Burego" nie stały kwestie narodowościowe. Ich zdaniem, Białorusini zginęli, bo byli kolaborantami komunistycznymi, a podpalenie wiosek to była odpowiedzialność zbiorowa. Różnica jest tylko taka, że dziś tej interpretacji IPN próbuje nadać rangę oficjalnego wykładnika polskiego państwa - tłumaczy prof. Rafał Wnuk.
- Nie zmienia się ocen historycznych określonych wydarzeń w postaci opublikowanego na stronie komunikatu - mówi dr Persak. Pytany, jak odebrał publikację komunikatu odpowiada, że jako akt polityczny, zmierzający do usprawiedliwiania zbrodni. - Ale oceniam to też z drugiej strony jako wyraz skrajnej niekompetencji i amatorszczyzny, jeśli chodzi o aspekt formalny i niezdawania sobie sprawy z konsekwencji publikacji takiego komunikatu - mówi Persak.
"Cyniczne i niemoralne"
Jak tłumaczy, chodzi o konsekwencje w polityce międzynarodowej (choćby wezwanie polskiego ambasadora na Białorusi), ale też kwestie aksjologiczne. - To pokazuje, jakimi wartościami jeden z organów państwa polskiego, czyli IPN, się kieruje. Chodzi mi o wymowę tego komunikatu, w którym relatywizuje się i usprawiedliwia zbrodnie dokonane przez "Burego". Absolutnie kuriozalny jest cytat o tym, że "Bury" mógł "puścić z dymem więcej wiosek, a puścił z dymem tylko pięć". To stwierdzenie cyniczne i niemoralne - dodaje historyk z PAN. I podkreśla, że komunikatu wydanego przez IPN nie można traktować inaczej niż jako oficjalnego stanowiska tej instytucji.
W komunikacie jasno napisano: "Należy wyraźnie zaakcentować, że w świetle najnowszych badań naukowych informacje zawarte w ustaleniach końcowych śledztwa w wielu obszarach są wadliwe". Tymczasem dziś IPN tłumaczy to zupełnie inaczej. "Komunikat tylko informuje o naukowych wydawnictwach dotyczących tematu" - przekazał nam Adam Lewandowski. Dodał też, że w chwili obecnej nie jest planowane podjęcie na nowo prawomocnie umorzonego śledztwa w sprawie działań Romualda Rajsa "Burego" i jego oddziału.
Zdaniem prof. Rafała Wnuka, dziś próbuje się narzucać jedyną "prawdziwą", ustaloną przez prawicowych historyków wersję wydarzeń. - To oni mają prawo mówić, jak było rzeczywiście, a inni - zdaniem IPN - są mniej wiarygodni. Krótko mówiąc, interpretacje "resortowych historyków" mają być obowiązujące. A to nie ma nic wspólnego z normalnym uprawianiem nauki - dodaje prof. Wnuk.
- "Bury" i jego oddział wymordował kilkadziesiąt osób nieuzbrojonych, cywilów, starców, kobiet i dzieci. Jeżeli ludzie, którzy twierdzą, że "Bury" jest niewinny, uważają, że po takim mordzie można kogoś nazwać niewinnym, to znaczy, że poruszamy się w dwóch całkowicie różnych porządkach etycznych - podkreśla nasz rozmówca.
Zapytaliśmy IPN, czy w myśl opublikowanego komunikatu można przyjąć, że zdaniem IPN Romuald Rajs ps. Bury powinien być uznany za bohatera narodowego. "IPN nie jest od oceny danej postaci i wskazywania, czy też narzucania opinii, że dana postawa jest bohaterską czy nie" - napisał Adam Lewandowski z IPN.
Czy ktoś poniósł lub poniesie konsekwencje?
Wśród pytań, które zadaliśmy IPN-owi, było również takie, czy w związku z opublikowaniem komunikatu (co skutkowało m.in. wezwaniem polskiego ambasadora przez Białoruś) podjęte zostały jakieś decyzje personalne czy dyscyplinarne. Na odpowiedź jednak poczekamy - to konkretne pytanie potraktowano jako wniosek o dostęp do informacji publicznej. IPN na odpowiedź ma czas do 14 dni.
