Michael E. Mann, jeden z najważniejszych współczesnych klimatologów, którego prace przyczyniły się do rozwoju wiedzy o procesach globalnego ocieplenia, stawia sprawę wprost. W niedawnym wywiadzie dla "The Observer" powiada krótko: żyjemy w czasach wojny klimatycznej. Stawką w tej wojnie jest - ni mniej, ni więcej - tylko przetrwanie ludzkości. Problem polega jednak na tym, że jej forma nie przypomina żadnych konwencjonalnych batalii znanych z dotychczasowej historii. Jest to więc w najściślejszym tego słowa znaczeniu wojna hybrydowa. A zatem taka, w której stosuje się naprzemiennie rozmaite środki i techniki, które z regularnymi działaniami militarnymi nie mają wiele wspólnego. Na przykład fake newsy. Ale i różne inne, bardziej złożone formy oddziaływania na społeczną świadomość, jak na przykład promocja określonych trendów czy postaw.
W przypadku wojny klimatycznej - twierdzi Mann - środkami bojowymi rodem z takiego nieoczywistego arsenału są między innymi indywidualizm i apokaliptyzm. To znaczy - odpowiednio - przekonanie, że jednostkowe wybory stanowią realny środek w walce z katastrofą klimatyczną oraz przekonanie, że czeka nas bezwzględny koniec świata i już nic, zupełnie nic, nie da się w tej sprawie zrobić.
"Potrzebna jest polityka, a nie lifestyle"
O uwodzicielskim uroku indywidualizmu pisałem już na tych łamach kilka miesięcy temu. Pogląd, że wybierając w restauracji taki, a nie inny posiłek albo decydując się na podróż takim, a nie innym środkiem lokomocji, robimy faktycznie coś korzystnego dla planety - nie zaś raczej dla własnej samooceny bądź wzmocnienia poczucia przynależności do określonej grupy - jest niewątpliwie bardzo atrakcyjny. Korzystając z coraz bogatszej oferty artykułów i usług opatrzonych etykietą "eko" - adresowanej głównie do przedstawicieli klasy średniej i wyższej z krajów rozwiniętych - uzyskuje się niejako podwójną korzyść. Po pierwsze, produkt albo usługę świetnej jakości, a po drugie specyficzny, psychologiczny bonus: świadomość, że się nie tylko kupiło coś dobrego, ale że na dodatek zrobiło się coś dobrego dla świata.
Oczywiście, nie chodzi o to, żeby całkowicie dyskredytować kwestie związane z jednostkowymi wyborami, wiadomo, że rozmaite przedsięwzięcia w rodzaju spontanicznych bojkotów jakichś marek, albo długofalowych zmian postaw konsumenckich, mogą kiedyś odnieść jakieś skutki. Dla modyfikacji diety wiele jest natomiast przekonujących etycznych argumentów. Niemniej, wobec skali zagrożenia jakie niosą ze sobą zmiany klimatu oraz jego realnych źródeł - przypomnijmy, wedle raportu organizacji CDP i Climate Accountability Institute, za ponad 70 proc. emisji gazów cieplarnianych do atmosfery w ostatnich trzydziestu latach, odpowiada sto firm, przede wszystkim wielkich kompanii paliwowych - jednostkowe gesty nie wystarczą. Potrzebne są fundamentalne systemowe zmiany.
Potrzebna jest, innymi słowy, polityka, a nie lifestyle, choćby najszlachetniej motywowany.
Michael Mann idzie jednak jeszcze krok dalej. Tego rodzaju indywidualizm - powiada - jest nie tylko nieskuteczny, ale wręcz przeciwskuteczny. To znaczy nie tylko nie przyczynia się do rozwiązania problemu, ale ów problem pogłębia. Skoro bowiem w środkach masowego przekazu i mediach społecznościowych zaczyna dominować powszechne wezwanie do zmiany indywidualnego stylu życia - realizowane skądinąd dość często z zapałem godnym katolickiej ortodoksji, zwłaszcza jeśli chodzi o piętnowanie błędów u innych - szansa na głęboką systemową zmianę po prostu się zmniejsza. Dlaczego? Ano dlatego, że zachodzi tutaj dobrze znany proces, który świetnie wyraża ludowe porzekadło o całej parze kierującej się w stronę gwizdka. Nacisk kładziony na zmianę diety czy przyzwyczajeń komunikacyjnych widzi Mann wręcz jako postawę świadomie propagowaną przez środowiska klimatycznych negacjonistów. Skutecznie odwraca ona bowiem uwagę od konieczności podjęcia konkretnych politycznych działań.
Głęboka architektura ideowa naszych systemów wartości
Rzecz jasna, tego rodzaju teza wymagałaby znacznie poważniejszych argumentów niż tylko rozumowanie oparte na logicznych przesłankach. Przede wszystkim - empirycznych dowodów stwierdzających istnienie takiej zależności. Dopóki ich nie ma, owo dictum należy traktować raczej jako ogólną konstatację dotyczącą najbardziej charakterystycznych cech późnego kapitalizmu.
Jakich? Dwóch zasadniczych: przenoszenia na jednostkę jak największej odpowiedzialności za co tylko się da oraz idącego z tym w parze radykalnego retuszu wszelkich społeczno-ekonomicznych uwarunkowań. Katastrofa klimatyczna to dalece niejedyne zjawisko objęte oddziaływaniem tej specyficznej ideologii. Także jednostronna interpretacja zaburzeń psychicznych - lokalizująca ich źródła albo wyłącznie w neurochemii mózgu, albo w osobistej historii rodzinnej, ale w obu przypadkach ignorująca polityczne tło - wpisuje się doskonale w omawiany tu model.
Współczesna kultura terapeutyczna adresuje swój przekaz wyłącznie do jednostek, a unika poruszania kwestii ekonomicznych i społecznych. W ten sposób właśnie przyczynia się do konserwacji systemu, który w tyleż ogromnym, co ukrytym stopniu odpowiada za samopoczucie funkcjonujących w nim ludzi. I nie chodzi tu wcale o jakieś intencjonalne, świadome działanie. Chodzi raczej o głęboką architekturę ideową naszych systemów wartości, sposobów myślenia, odczuwania i przeżywania, wprzęgniętych w ogniwa kapitalistycznej maszynerii.
Dlatego właśnie doniesienia o poprawie statystyk zapadalności na zaburzenia psychiczne wskutek zastosowania rozwiązań ekonomicznych przełamujących prymat neoliberalizmu, są praktycznie całkowicie ignorowane. Tak jak w przypadku eksperymentu z lat 70., kiedy to w pewnym kanadyjskim mieście wprowadzono na kilka lat dochód gwarantowany - co poskutkowało istotnym spadkiem negatywnych wskaźników zdrowia psychicznego. Albo jak w przypadku badań amerykańskiego psychologa George'a Bonanno, z których wynika, że diagnozy tak zwanej żałoby powikłanej i syndromu stresu pourazowego w wyniku traumatycznych doświadczeń indywidualnych i zbiorowych, są zdecydowanie mniej liczne u ludzi o zabezpieczonej sytuacji materialnej (Bonanno pisze o tym m.in. w swojej książce "The Other Side of Sadness").
Koniec świata
Trudno się zatem dziwić, że niosąc na swoich barkach odpowiedzialność za własne psychiczne samopoczucie oraz indywidualny życiowy sukces albo porażkę nader często uginamy się, albo wręcz załamujemy się pod tego rodzaju ciężarem.
Cóż, kiedy od pewnego czasu dochodzi do tego także nieznośny ciężar losu planety.
Przygnieceni odpowiedzialnością zdecydowanie przekraczającą elementarne możliwości każdego człowieka, zaczynamy więc intensywne fantazjować o końcu świata, który, paradoksalnie, jawi się zarazem jako coś radykalnie przerażającego i radykalnie wyzwalającego.
Wzrost stężenia fantazji apokaliptycznych zdarza się w historii zachodniej kultury regularnie - i zazwyczaj wiąże z jakimiś kryzysami, momentami przejścia, poczuciem, że dotychczasowe formy bycia w świecie i rozumienia świata, niejako straciły rację bytu. Jest to więc być może jakiś zbiorowy mechanizm obronny, który pozwala nie konfrontować się z tym, co obecne tu i teraz, i co stanowi realny problem do rozwiązania. Zamiast tego pozwala pogrążyć się w obezwładniającej imaginacji, która jednym cięciem niweluje poczucie jednostkowej odpowiedzialności za cokolwiek. Pozwala zanurzyć się w ekstatycznej wizji globalnej pożogi, po której nic już nie będzie miało znaczenia, bo też i nic już nie będzie - w sensie ścisłym - istniało.
Bardzo możliwe, że współczesna popularność fantazji apokaliptycznych - a także ściśle z nimi związanego zjawiska zwanego "depresją klimatyczną" - ma źródła także w rozbuchanym indywidualizmie. W tej nadmiarowo rozrośniętej odpowiedzialności za losy świata, jaką obarcza się dzisiaj ludzi, którzy nawet w odniesieniu do własnego życia i problemów dnia codziennego mają bardzo ograniczone poczucie wpływu. W takim układzie nieuchronny koniec świata może faktycznie dość skutecznie uwalniać od nadmiernych i niemożliwych do uśmierzenia trosk czy poczucia winy.
Jest to jednak lekarstwo likwidujące chorobę wraz z pacjentem. A w każdym razie prowadzące potencjalnie do jego całkowitego paraliżu. Zależność jest prosta: skoro koniec świata naprawdę nadchodzi to jakiekolwiek działania mające na celu poprawę stanu środowiska naturalnego są rzeczywiście kompletnie bez sensu. Mówię to także do tych motywowanych szlachetnymi pobudkami działaczy ekologicznych, którzy są przekonani, że tylko bijąc na alarm i gwałtownie wyrywając społeczeństwo z klimatycznej drzemki można uzyskać jakąkolwiek zmianę. Ale czy efekty radykalnie apokaliptycznej narracji nie są przypadkiem odwrotne? Czy rozwój zjawiska zwanego "depresją klimatyczną" - które w każdym razie objawia się poczuciem bezsensu, apatią, bezradnością wobec nadchodzącej katastrofy - nie ma źródeł także w tych sugestywnych wizjach zagłady propagowanych przez przedstawicieli środowisk intencjonalnie walczących z globalnym ociepleniem? Współczesna technika pozwala na tworzenie obrazów naprawdę przekonujących, wystarczy krótka kwerenda w internecie i natychmiast stają nam przed oczami przerażające pejzaże prezentujące świat w epoce postludzkiej. Rzecz w tym, że coś takiego może mieć naprawdę dewastujące psychologicznie efekty. Z których poczucie bezradności i przekonanie, że wobec tego faktycznie nic już się nie da zrobić, wysuwają się na zdecydowane prowadzenie. Bo najgorszy jest właśnie ten paraliżujący potencjał. Współczesny apokaliptyzm - poza wszystkim - jest drugim obok indywidualizmu zasadniczym czynnikiem zmniejszającym szanse na sensowne systemowe zmiany w podejściu do klimatu.
Zaaferowani troską o własne konsumenckie wybory, potwierdzanie własnej szlachetności i tropienie odstępstw od ortodoksji u innych, albo zanurzeni w fantazjach o końcu świata i końcu ludzkości - tracimy zarówno zainteresowanie realnymi możliwościami zapobieżenia katastrofie, jak i motywację, żeby wprowadzać je w życie.
